کنگره سلامت دهان و دندانپزشکی اجتماعی از جنس کنگره‌های پرسر و صدا نیست که در کنارش نمایشگاههای بزرگ لوازم و تجهیزات بگذارند و رسانه های محدود حوزه دندانپزشکی آن را با عکس و تفصیلات بازتاب بدهند. این کنگره دوره زمانی خود را بی ینال (یا دوسالانه) نامیده است، که خود چند معنا را بازتاب می دهد: یا تولید علم در این حوزه محدود است و مقالات و نظرات جدید آن قدر زیاد نیستند که کفاف برگزاری یک کنگره را بدهند؛ یا اینکه استقبال از یک کنگره مربوط به مطالعات شیوع و بروز پوسیدگی و دیگر بیماریهای دهان و یا سیاست گذاری های مربوط به کنترل پوسیدگی چندان برای مخاطب دندانپزشک جذاب نیست؛ یا از همه بدتر بودجه ها و نگاهها چنان معطوف به امور کلینیکی و مداخله ای شده که دیگر برای این گونه امور اولویتی وجود ندارد.
به هر حال این شانس را داشتم که امسال در این کنگره شرکت کنم و به عنوان هدیه کتاب مرجع سلامت دهان و دندانپزشکی اجتماعی را دریافت کنم و همراه با آن توضیحات دکتر خوشنویسان را نیز بشنوم. با آنکه آمار این کتاب مربوط به یک پیمایش سراسری در سالهای ۱۳۹۱ و ۹۲ است، به شدت ترسناک می نمایاند. گویا تحقیقات جدید نیز این آمارها و روند اپیدمیولوژیک را تایید می کنند. در این پیمایش (و پیمایشهای محدود بعدی) مشخص شده است که تقریبا ۸۵ درصد کودکان ایرانی دچار پوسیدگی هستند و از همه بدتر سرنوشت پوسیدگی دندان در سالهای بعد به بی دندانی منتهی می شود(به جدول پیوست ارجاع شود). به عبارت دیگر پوسیدگی دندان در کودکی با توجه به گرایش اپیدمیولوژیک موجود فقط یک بازار ممتد برای حرفه (یا کسب و کار؟) دندانپزشکی است. یعنی در ابتدا برداشت پوسیدگی و ترمیم، سپس عود پوسیدگی و تعویض ترمیم، کمی بعدتر حساس شدن دندان یا شکستن ترمیم و نیاز به درمانهای ریشه، جراحی های پریودنتولوژیک و پروتز و پس از مدتی نامشخص (که می توان البته آن را از درون پیمایشها استخراج کرد و میانگینی برای آن تعیین نمود) کشیدن دندان و تجربه بی دندانی. البته تجربه بی دندانی هم به نوعی تداوم بازار درمان است که به ایمپلنت و پروتزهای ثابت و کامل و …ختم می شود.
همانطور که تخمین زده می شد رشد شتابان دانشکده های دندانپزشکی (از ۱۹ به ۵۹ دانشکده فعال) کمکی به کاهش پوسیدگی در جمعیت هدف نکرده است. چرا که سلامت دهان و دندان در سطح جامعه، اجتماع و خانواده تأمین می شود و تلاش برای درمان پس از واقعه کمکی به بهبود آمارهای تأسف آور موجود نخواهد کرد و فقط پوسیدگی (d) را به پرکردگی (f)بدل می کند و همان دور باطلی که در بالا ذکر شد.
حال دوست خوبم دکتر وحید رواقی استایار دانشگاه بیرمنگام طرحی درمانی را به میان گذاشته است. او نه فقط در این کنگره سلامت دهان نظراتش را بیان کرد که در پادکست آدمیزاد نیز به این موضوع پرداخت. نظر او به صورت خلاصه این است: حال که دندانپزشکان به سمت درمانهای لوکس و مناطق پردرآمد شهرهای بزرگ آمده اند و بسیاری از مردم فرودست و زحمتکش از درمانهای دندانپزشکی محروم هستند، منابع محدود کشور را به جای آنکه صرف تربیت دندانپزشک کنیم به بهداشتکاران درمانی روی بیاوریم و آنها را در مناطق محروم به کار بگیریم تا یک درمان ارزان قیمت و محدود برای اقشار آسیب‌پذیر فراهم بیاوریم. البته دکتر رواقی به درستی مخالفت دندانپزشکان با این طرح را ناشی از رقابت بازاری می داند و اینکه دندانپزشکان به اصطلاح نمی خواهند “دست زیاد شود تا نرخ نشکند”! در اینکه انحصار درمان، محدود بودن درمانگر و اختصاصی بودن خدمات باعث می شود که نرخهایی تعیین شده دلبخواهی و بر اساس کشش بازار باشد، شکی نیست. اما طرح دکتر رواقی به نظر من نه تنها تغییری در شاخصهای پوسیدگی به وجود نخواهد آورد بلکه کمک چندانی به اقشار زحمتکش جامعه نخواهد کرد و به درمان بی کیفیت و پر هزینه منجر خواهد شد.
همانطور که در بالا گفته شد، مداخلات درمانی به تغییری در آمار dmf منجر نخواهد شد و فقط نسبت آن را به صورت درونی تغییر می دهد. پس دور بسته درمانی (از ترمیم تا کشیدن) ادامه خواهد یافت. اما دکتر رواقی بر این نظر است که این درمانها را ممکن است با پرداخت هزینه های کمتری میسر کرد. اما ایشان فکری به حال بازار و قدرت آن نکرده است. ایشان بهداشتکار دهان و دندان را به بازاری می فرستد که قرار است درمانهای کم کیفیت ولی ارزان ارائه بدهد. دیگران (به خصوص در مناطق محروم) او را دکتر صدا می کنند و چون مجوز کار هم دارد، به راحتی به او اطمینان می کند. اما بهداشتکار دهان و دندان که یک ابژه منفعل و چشم و گوش بسته نیست! او هم می داند کجا سود و پول خوابیده است و کجا زحمت و دردسر. لمینیت و زیبایی پول به همراه دارد و پروتز متحرک و دست دندان، دردسر و مشکل. چه بهتر از این که به جای سر و کله زدن با سالمندانی که مداوم غر می زنند، زنان و دختران جوان خوش خلق را به درمانهای زیبایی جلب کرد! همان شعارهای برخی از دندانپزشکان در مناطق لوکس از سوی آنها نیز تکرار می شود: بیایید شما را زیبا کنیم! لبخند زیبا، زوج یابی مناسب! و…
چند شاخ ایسنتاگرامی هم پیدا می شوند که از خدمات “آقای دکتر” تعریف و تمجید کنند! این آقایان دکتر تا آخرین النگوی دست دختران و زنان آن مناطق محروم را از دستشان بیرون نکشند، به تقاضا افکنی القایی خود ادامه می دهند و بعد هم دفتر و دستک را جمع می کنند و پول به دست آمده را (چون برخی از دندانپزشکان) صرف بساز و بفروشی و بیزنینس! می کنند.
آقای دکتر رواقی مطرح می کند که با نظارت می توان جلوی انحراف از اهداف را گرفت. وقتی Trend و گرایش بازار همین است، چگونه می توان با نظارت و بازرسی می توان مانع گسترش آن شد؟ در اینجا دیگر مساله تقلب و بی مجوز کار کردن نیست که نیروهای نظارتی بتوانند جلوی آن را بگیرند. اینجا خواست و تقاضای بیماران هم مطرح است. آنها حاضرند برای اینکه “زیبا” بشوند، “خواستنی” بشوند یا در جامعه ای به شدت رقابتی جایی برای خود بیابند، نصفه شب به مطب آقای دکتر بروند و درمانهای زیبایی را بخرند. دیگر کدام اداره رخوت آلود وزارت بهداشت را می توان به نظارت بر این شرایط اقناع کرد؟
خلاصه کلام آنکه اوضاع پوسیدگی در جامعه ما شرایطی تأسف آور دارد. دوم اینکه افزایش تعداد دانشکده های دندانپزشکی به تغییری در شاخص‌ها منجر نشده است. سوم اینکه گرایش بازار دندانپزشکی از درمان های واقعی به سمت تقاضای القایی پیش رفته است. پس تربیت بهداشتکاران درمانی نیز تابع همین منطق خواهد شد. لمینیتهای ارازن قیمت و کم کیفیت، مداخلات درمانی تهاجمی برای زیبایی، نگین کاری و آرایشگری دندان و …در یک کلام بازار خود را به روابط انسانی دیکته می کند و همان می کند که تا به حال کرده است…
پس به نظر من باید در برابر بازار و بی کفایتی هایش ایستاد. بر بهداشت و پیشگیری تاکید کرد. به تغییر شرایط جامعه، اجتماع، مدارس وخانواده همت گماشت. برای تشکیل یک معاونت واحد در وزارتخانه کوشید تا خدمات بهداشتی و درمانی در یک راستای هدفمند معطوف شوند…در این راه جز با کمک روشنفکرترین طیف دندانپزشکان که متخصصان سلامت اجتماعی هستند و دکتر رواقی عزیز یکی از آنهاست نمی توان پیش رفت…
